Күн Мичээрэ

Отрывок из рассказа “Көйгө кыыс”

 Үрэх кумах кытылыгар таба саҕынньахтаах иккилээх-үстээх  кыыс оҕо халыыс тааһы күҥҥэ ыйдаҥардан көрө-көрө чохчойон олорор. Кылгас  чачархай арбайбыт баттаҕа күн уотугар күкээрийэн көстөр. Кыыс атаҕар кичэллээхтик бааллыбыт хара ыыһаммыт этэрбэстээх. Саҕынньах иһинэн саҥа  былаачыйа кэппитэ этэрбэһин ааһа көстө сылдьар.

  Сэмэнньэ кыыһы одууласпахтаата уонна үөһэ тыынна. Талахтар быыстарыттан дүлүҥ тыыны сүгэн киирэн кытылга уурда. Онтон иккиһин баран кыра туос тыыны, икки салбахтаах эрдиини уонна син обургу тирии хааһаҕы аҕалла. 

  Кини бу аҕатыгар үс сыл кэнниттэн, от үлэтин үмүрүтэн баран, күһүҥҥү сылаас күннэри баттаһа олох-дьаһах билсиһэ кэлэ сылдьар. Аҕатын эдэр ойоҕо кыыстаммыт. Ону аҕата “ ити мин оҕом буолбатах” диэн чуо-бааччы эппитэ уонна холумтан таһыгар сэрбэллэн олорор кыыһы кырыктаахтык кынчарыйан ылбыта. Ойоҕо оҕоҕо ойон тиийбитэ уонна сиэтэн таһырдьа тахсыбыта. Онуоха аҕата хамсатын ылан уолун табаах кэһиитин ытыһыгар мэлийэн куттан тардан бусхаппыта.

• Дьэ, нохоо, ийэҥ таҥаралаабытын кэннэ, дьахтара суох 

сатаммакка ити кэридэх дьахтары ылан алдьаннахпын. Бултуу-алтыы бардахпына, кими түбүлүттэрэрэ биллибэт. Ити  нуучча аҕабытын уола Боппуок  Көстөөнөйгө дылы кыыс, сыттыын-сымардыын атын. Онон олох оҕорҕоомоору гынным. Урут да күнүүлээн быһа сытыйан эһиги ийэҕитин сорун сордуурум, эгэ билигин кырдьан баран, көрө-көрө ити оҕону абааһы көрөрүм улаатан иһэр. Өлөрөн кэбиһиэхпин илиим барбат уонна ити ойоҕум күнэ-ыйа киниттэн тахсар. Саараама тыыттарбат, сарылыы түһэр. Ону эн, оҕорҕообута буол уонна оҕото-уруута суох киһи иитэ ылыам диэ уонна илдьэ баран иһэн били уорааҥҥа хаалларан кэбис. Төһө өр буолар үһү, мэҥиэстиэ буоллаҕа. Кыыскын олордоргор туспа туос тыы бэлэмнээтим, мин эргэ дүлүҥ тыыбынан үрэҕинэн айаннаар. Уораан кэллэҕинэ туос тыыны сэтиилэммит быаҕын быһа сотон кэбиһээр, бэйэҥ били мин үөрэппитим курдук эрдинэн туораар. Чэ, ол кэннэ бэйэҥ билээр, тыыны хаалларан баран сатыы бараҕын дуу,  тыынан салгыы устаҕын дуу.

– Онтон чахчы илдьэ баран ииттэхпинэ хайдаҕый? Ойоҕум Балбаара оҕоломмот, оҕолонуо да суох чинчилээх.

-Нохоо, били Тыыраахы ойуун эппитин умуннуҥ да? “Кыыс оҕолонноххуна, кылгас үйэлэниэҥ” диэбитин. Кини эппитэ барыта туолбута. Бэл, эдэр бытааһахтаныаҥ дии-дии күлбүтэ ити сылдьар. Онно мин өһүргэнэ санаабытым. Ол кырдьаҕас мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаах.

– Оттон манна атын дьоҥҥо биэрдэххинэ?

– Суох, ити дьахтар аны онно тиэстиэ, ол сылдьан кимниин көссүүлэһиэ биллибэт. Эһиги ырааххыт, онон тиийбэт. Тиийэр да буоллаҕына, кыыс ууга былдьаммыта диэҥ буоллаҕа…

    Аҕатын ойоҕо Марыына улаханнык утарылаһа барбатаҕа, ытыы түһэн баран, оҕотун таҥаһын-сабын көрбүтэ. Бэйэтин саҥа былаачыйатын Балбаараҕа диэн  бэлэх ыыппыта. Сэмэнньэҕэ аҕата бэйэтигэр тиктэрбит ырбаахытын анаабыта. Марыына бэрт иистэнньэҥ дьахтар эбит. Оҕотун таҥаһын өргө диэри кэттин диэн арыый улахан гына тигээхтээбит. Бу табатын саҕынньаҕа дьэрэкээнин!

    Сарсыарда ытаан хараҕа дьолточчу иһэн турбут дьахтар оҕотун баттаҕын тараары гыммытын  кыыһа тарааппатаҕа уонна куота сылдьыбыта, сирэйин да сууйтарбатаҕа. Тугу эрэ сэрэйбит курдук Сэмэнньэ атаҕар эриллэ сылдьыбыта. Ийэтэ: 

-Оо, Ньукулачаан, бэйэлээх бэйэҥ оҕоҕун сэрэйбэт-билбэт буола күнүүлээн сүрэҕим чопчутун  миигиттэн арааран эрдэххиэн, мин эйигиттэн атыны эрдэнэ иликпин үрдүк мэҥэ халлааҥҥа таҥара көрөн турдаҕа…Ыый-ыыйбыан, итинник майгылааххын билбитим буоллар, эйиэхэ ойох тахсан бэрт этээ… Сэмэнньэ, балтыгын Анньыысканы үчүгэйдик көрөөр-харайаар, эйиэхэ эрэнэ саныыбын…- диэхтээбитэ ытыырын быыһыгар.

   Сэмэнньэ ол иннинэ кыыһы көтөҕөлөөбүтэ уонна саахар оҕотун биэрбитэ улаханнык сабыдыаллаабыта дуу, хайдаҕа дуу, айылгытын ыйааҕынан аҕа оҥосто көрөөхтөөбүтэ дуу, кыыс оҕо аҕатыгар ордук тардыстар диэн эмиэ баар, хайатын да иһин, оҕо атыҥыраабатаҕа, бэрт сэргэхтик сиэтиһэн үрэххэ кэлбиттэрэ…

    Сэмэнньэ кыыһы көтөҕөн ылан туос тыыга олорто, сэтиилэннэ. Сабыс-саҥа сэтии быаны  аҕата биэрбитэ.Үрэх дьэп-дьэҥкир уута сорох сиргэ чычааран кылыгырыы устар, сорох сиргэ дириҥээн налыйан ыларга дылы. Эргииргэ тиийэн, тыытын кытылга салайда. Кыыһы көтөҕөн ылан таастаах кытылга туруорда. Оҕо хап-сабар кыратык тэйэ хаамаат, чохчойон олордо, хабаҕырбыт быһыылаах, тыастаах соҕустук чарылатта. Туран барбытыгар олорбут сиригэр хаас сымыытын саҕа күүгэн хаалбыт.

-Бэйи, бу кыыс элбэх ыччаттардаах буолсу ээ. Көрөрө-истэрэ үкчү аҕабар дылы буолан. Оҕонньор, арааһа, ойоҕун оҕотугар күнүүлээн дьаабыланар быһыылаах. Бэйэлээх бэйэтин оҕотун …Оо, эҥин араас буолан… Хата, балтыбын бэйэм иитиэм, киһи-хара оҥоруом…Ол Тыыраахы бэйэҥ кыыһыҥ өлөр өлүү айаҕар уган биэриэ диэбитэ ээ, балтыҥ диэбэтэҕэ… Оттон  мин ойоҕум төрүкү оҕолонор быһыыта суох…

-Тоойуом, ыраатыма. Манна уот оттон чэйдиэхпит.

-Сө-өөп, – диэтэ  кыыс кыҥналлан туран. Сэмэнньэ кытылга мас хомуйарын көрөн, эмиэ мас тардыалаһан аҕалла.

-Бэйи, көмө киһитэ буолан эрэр эбит, балтым котоку.

    Солуурчахха уурбут уута оргуйбут. Анньыыска  оллоон таһыгар дьоһуннанан олорор. . Кып-кыра илиилэр моонньуттан кууһан ылбыттарыгар хаһан да тахсыбатах хараҕын уута ыгыллан таҕыста.

-Мин оҕом, мин чыычааҕым…- диэн ботугураан ылла, кыыс ыга сыһынна.  Иккиэн көтөхсөн олорон арыылаах лэппиэскэ сиэтилэр, чэй иһэн бурулаттылар. 

-Чэ, айанныахха, – Сэмэнньэ арыылаах лэппиэскэтиттэн тоһутан уокка уурда, тугу эрэ ботугураата. Кулуһуну хайа ууруллубут таастарга табааҕыттан, чэйиттэн кымаахтаан уурда. Сотору бэйэтигэр тардан ылар эргийэ турар сүүрүктээх улахан уораан кэлиэхтээх. Онно эрчимнээх илии улахан суолталанар сирэ.Кыыһы маннык күүскэ тутуһан олор диэн үөрэттэ, хааһаҕын тыытыгар эргитэ кэлгийдэ.

   Кытылга ыраах нөрүһэн турар харыйалар чыпчааллара үмүрүтэ тардыһарга дылы гыннылар, уораан кэллэ, Сэмэнньэ күүскэ эртэ, долгун өрөһөлөнөн кэлэн, тардан ыла сатыыр, хантан эрэ кэлбит тыал эбии буолла… Харса суох эрт да эрт буолла, долгун сирэйигэр ууну ыста, хараҕын кырыытынан көрдөҕүнэ, туос тыы үрдүк долгуҥҥа өрө көтөҕүллэн тахсан эрэрэ. Сэмэнньэ харса суох  эрдиитин  дириҥник уган эртэ, уораантан тахсар сиргэ турар хара чорбох таас күлүгүн көрөөт:

-Һуу, – диэтэ, кэннин хайыста – туос тыы суох. Кытылга тиксээт, уораан диэки сүүрдэ. Туруору кытылга диэри халыйбыт кэтит сири хайдах сүүрэн бырдаҥалаан ааспытын билбэтэ даҕаны.   Сибилигин аҕай ытылла турбут уораан налыйан хаалбыкка дылы. Арай кытылга туох эрэ хамсыыр. Анньыыска туос тыытын кытылга кумахха соһон таһаара сылдьар эбит. Сэмэнньэ үөрүүтүттэн хараҕа туманынан бүрүллэ сыһарга дылы гынна. Оҕо кинини көрөн күллэ, онтон бэйэтин таҥаһын өҥнөн көрдө. Сэмэнньэ кыыһы кууспаҕалаата, хаста да сыллаан ылла. Оҕо бып-быыкаайык тарбаҕынан уу диэки ыйа-ыйа:

–  Ийэм барда, – диэтэ. Сэмэнньэ кини ыйбыт сирин диэки көрбүтэ туох эрэ маҥан туман курдук көстө түһэн баран буруо курдук сүттэКыыһын сүгэн, тыытын соһон, бэйэтин тыыта баар сиригэр кэллэ. Кыра үүтээн баарыгар хонордуу тэриннэ. Урут да манна хонор этилэр.Эмпэрэ кытыллардаах, ыт мунна баппат ыккый ойуурдаах  сир туруору таас хайатын ыккатыгар баар кылгас кумахха былыр-былыргыттан араас айанньыттар хонон-өрөөн ааһаллара. Уу аҕалбыт түбэһээрэй маһынан тутуллубут үүтээн олус кыараҕас да буоллар,  тымныы түүннэргэ, ардахха абырыыра. Сэмэнньэ таҥас куурдар айдааныгар сырытта. Оҕону хааһахха баар кураанах таҥастарга суулаан туос тыы иһигэр сытыарда. Киэһэ хараҥарыыта аһаатылар. Ол аһыы олорон тыы тумсугар баайбыт быатын одууласта. Хайдах да бу тирии быа саҥа буолан, быстыа суохтаах этэ. Быстыбыт  сирэ чарааһын дьиктиргии көрдө. Ким эрэ анаан чарааһаппыта биллэр эбит. Ол аата аҕата кини быаны быһаҕынан быһыа суоҕун сэрэйбит…Оо, аҕаа, хайдах итинник кырыктаах буолуохха сөбүй?! Миигин бу кыыстан быыһыы сатаабыт дьүһүнэ эбитэ дуу?! Кини оҕону быыһыырга олоҕун да толук биэрэргэ бэлэмэ…Кыыс кытылга тахсыбатаҕа буоллар, хаста умса-умса көрдүө эбитэ буолла… Ким кинини быыһаата? Туос тыы иһэ дьиктитик кураанах этэ. Ама, ийэтэ дуо? Ээ, суох. Айылҕата көмөлөстөҕө, дэлэ көрдөһөн ботугураабатаҕа… Чахчы киһи-сүөһү төрдө буолар ыйаахтаах оҕо эбит, кыратын көрүмэ. Аҕам оҕонньор кыаммат буоллаҕына, эдэр  ойоҕо көрүө-харайыа, ол иһин киниэхэ оҕо наадата суох. Оо, аҕам, аҕам, бэйэлээх бэйэҥ оҕоҕор сүрэҕиҥ таастыйдаҕа, илииҥ кытааттаҕа, таалыҥ кырыыланнаҕа сүрүкэтин!

    Сэмэнньэ балтын хоонньугар уктан утуйда. Түүн ортото ханна эрэ ыраах бөрө  улуйбутугар  уһукта сырытта. Таһырдьа тахсан уотугар эбии мас бырахта. Ханна эрэ ыраах дьахтар энэлийэр куолаһыгар дылы иһиллэн ааста, эр киһи дьик гынна. Иһиллээн турбахтыы түһээт, үүтэнигэр киирдэ, оҕотун ыга кууста…

   Сарсыарда эрдэ уһугунна, кыыһа батыһан таҕыста. Ол-бу диэки көрдө, онтон:

-Ийээ! – диэн хаһыытаата, хараҕын уута субуруйда, сирэйэ мэрбэйдэ. Сэмэнньэ сүрэҕэ ытырбахтаата, оҕону уоскутан бэйэтигэр ыга тардан, төбөтүн имэрийбэхтээтэ…Оҕо оҕо курдук ытыы-ытыы аһаан барда, уоскуйда, Сэмэнньэ иннигэр-кэннигэр туораахтанна.  Сэмэнньэ туос тыыны үүтээн таһыгар өйөннөрө уурда, хааһаҕын тыы тумсун диэки уурда. Кыыһы көхсүгэр сыһыары баанна уонна тыытыгар олордо…

    Ыал буруота унааран киирбит тоҕойугар таҥаһын-сабын көннөрүннэ, балтын баттаҕын хос өрдө, сирэйин сууна турдаҕына, кыыһа кэлэн ууга төҥкөйөн эмиэ сирэйин суунан чалбааттанна. Ону көрө-көрө улаханнык манньыйда, көтөҕөн ылан кыһыл оҕону биэбэйдиир курдук түөһүгэр сыһыары тутан хачайдаата. Тыытын үөһэ таһааран талах быыһыгар уурда. Балтын сиэтэн ыалга таҕыста…

   Күн ыкса киирбитин кэннэ кыыһын санныгар олордон, маллаах хааһаҕын сүгэн дьиэтигэр кэлбитэ. Таһырдьа ким да баара көстүбэт этэ. Балаҕан таһыгар ат бааллан турара. Ким ата буоларын сэрэйдэ – кинээс бэйэлээх бэйэтин маанылаах сүүрүгэ. Оҕото утуйан хаалбытын сэрэнэн көтөҕөн дьиэ аанын сэгэттэ. Иһирдьэ дьахтардаах эр киһи өрө мөхсөн уһуутаһар саҥалара ньим барда. Хараҥаҕа туран таҥнан ынчыктаһар тыастарын быыһыгар Сэмэнньэ кэһиэҕирбит куолаһынан:

-Хайа, доҕоор, ыалдьыппыт манна хоноору сылдьар дуу, – диэтэ. 

-Ээ, суох, суох, бараары таҥнар, эн кэлбитиҥ кэннэ хоно сыппат ини, – диэтэ Балбаара.

  Кинээс саҥата суох кыыһырбыттыы талыр гына үктэнээт, таһырдьа ойдо, ата тыбыырда, ахсым ат туйаҕын тыаһа арҕаа диэки хабылла турда. 

-Мин куттаспын бэйэҥ билэҕин дии, – диэн унаарыччы тарта Балбаара, баттаҕын көннөрүнэ-көннөрүнэ. – Ити доҕор буола хоно сылдьар.

-Дьэ эйиэхэ доҕор, оҕо гынарга кыыс аҕаллым, – Сэмэнньэ эйэ дэмнээхтик итэҕэйбиттии саҥарда. Дьахтар, ыһыырынньык лаампаны умата охсон, бэттэх аҕалан  кыыһы көрбөхтөөтө:

-Оо, бу бып-быыкаа баҕайы абааһыттан өрүһүйүүһү дуу?

-Улаатар ини, – Сэмэнньэ эрэллээхтик эттэ.  Балбаара туох да буолбатаҕыныы долгулдьуйан кэлэн, остуолга ас тарта. Сэмэнньэ аат харата аһаабыта буолла…

   Сарсыарда эрдэ кыыс ытыырыттан уһуктан кэллэ. 

-Тур, кыыскын көр, таҥаһыгар ииктээтэ быһыылаах,-диэтэ  Балбаара, ойоҕоско ыарыылаахтык тоҥоноҕунан анньан баран. Сэмэнньэ туран кыыска барда, көтөҕөн ылан таһырдьа таһаарда. Кыыһа:

– Мин ииттээбитим ээ, баарыан таһырдьа, – диэтэ моонньуттан кууһа-кууһа.

-Оччоҕо тоҕо ытаатыҥ? 

-Эн таскар сытаары гыммыппын ити… ити…- кыыс ытаан барда.-Ийэм ханна баарый? Ийэбэр илдьиий..

-Ийэҥ манна суох. Ити Балбаара эн ийэҥ буолуоҕа.

– Суох, кини миигин оххубута, Ньукулачаан курдук…

-Ити кыыс билиҥҥиттэн миигин үҥсэн эрэр дуу, хантан аҕалбыккыный да, онно утаара оҕус, ийэлээх, аҕалаах оҕо эбит дии, – Балбаара таһырдьа батыһан тахсан саҥата умайыктанна.

-Бу кыыс мин балтым, онон манна олоруоҕа, – диэтэ Сэмэнньэ кытаанахтык. – Оҕо төрөтөн абырыа суоххун, атын да эрдэннэргин.

-Һы,- диэт, Балбаара куйбарыс гынна, дьиэ диэки  хаамта.

-Аны тоҕус ыйынан төрөөбөтөххүнэ, мантан бараар, кинээс иккис дуу, бэһис дуу ойоҕо буолаар, туппаппын, – диэтэ Сэмэнньэ.- Күн тура-тура мииигин оҕото суоххун дии-дии сулуйарыҥ тохтуо.  Мэ, бу Марыына эйиэхэ былаачыйа ыыппыта, кэт. 

  Киэргэмсэх муҥутаан Балбаара сайбаччы кэтэн кэбистэ. Кыыс Балбаара уонна Сэмэнньэ икки ардыларыгар сытар буолла. Балбаара, оҕо утуйарын кэтэһэн, былаачыйатын кэппитинэн   сыттаҕына, кып-кыра тарбахтар моонньуттан кууһан ыллылар уонна сып-сымнаҕастык түөһүгэр сыһыннылар. Балбаара кыыһы киэр анньаары гынан баран, хайдах эрэ сылаанньыйда, сэрэнэн ыга тардыбытын бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла. Ол курдук куустуһан утуйа сыттахтарына, Сэмэнньэ уһуктан одууласпахтаата уонна астыммыт дьүһүннээх оһоҕун отунна, ас бэлэмнээтэ…

  Балбаара кыыһы көтөхпүтүнэн уһугунна. Кыыс баттаҕын тараата, өрдө. Көтөхсөн олорон аһаатылар. Анньыыска Балбаара баттаҕын ыһа-ыһа өрдө. Дьахтар хаһан да налыйбатаҕын налыйда, аргыый мичээрдии олордо. Кыыс күлэн быычыгыраата, саҥаран чаҕаарда. Көмүлүөк оһох сылааһынан илгийдэ. Сэмэнньэ Балбаара баттаҕын тараата, намылыччы өрдө. Бэйэ-бэйэлэрин эйэҕэстик көрсөн ыллылар…

   Киэһэ Балбаара кыыһы утутаары ыллаата. Сэмэнньэ кини ыллыырын истибэтэҕэ ырааппыт буолан, утаппыттыы тартаран балаҕан баҕанатыгар өйөнөнө турда. Саҥа билсэллэрин саҕана, Балбаара ыллыыра кэрэ да буолара… Иккиэн киксибит курдук утуйа сытар кыыһы көрбөхтөөтүлэр, онтон оргууй уураһан бардылар, туран таһырдьа тахсан, оттоох күрүө диэки хаамыстылар…       

(1 оценок, среднее: 5,00 из 5)

Загрузка…