Страна : Казахстан
Дандай Искакулы родился 27 мая 1946 года. Старший преподаватель, доцент, профессор, заведующий кафедрой (1977-2000 гг.) В Казахском национальном университете им. Аль-Фараби, профессор Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (2000-2004) , С 2004 года проректор,советник Университета Демиреля.
Защитил диссертацию на тему «Казахская литературная критика 1930-х годов», «Научные основы казахской литературной критики» (1994).
Д. Искакулы является автором семисот статей, посвященных различным проблемам казахской литературы и искусства, 27 больших и малых книг.
Запущенная в Берлине c издательским домом Lembrants «Тілдер тоғысындағы түркі әлемі» – 622-страничная книга охватывает широкий спектр языковых и литературных явлений в глобальной культурной жизни современной эпохи глобализации с социальной, филологической точки зрения, языковой образ мира, судьбу тюркских языков, включая судьбу казахского языка, его прошлое и современное состояние, научно дифференцированы от их общих духовных ценностей. Общий язык, язык, термины, культурное и литературное наследие тюркских народов будут широко обсуждаться.
Главный редактор журнала «Демирель», редактор журналов «Казахская и мировая литература», «Турмагамбет» и член правления Международного общества казахского языка.
Д. Искакулы является членом Союза писателей Казахстана и Союза журналистов Казахстана; Академик Международной Академии Айтматова, Академии Гуманитарных наук Республики Казахстан.
Д. Искакулы является обладателем ордена «Курмет» (2017); Его награды: за большой вклад в развитие системы высшего образования страны и долгосрочные успехи в написании учебной литературы Золотая медаль Байтурсынова, медаль «За заслуги в развитии науки Республики Казахстан» (2016 г.), медаль ТЮРКСОЙ за заслуги в изучении тюркского мира, медали Машхура Жусипа и Султанмахмута Торайгырова. За вклад в развитие Национального университета Казахстана он был награжден медалью «Казахскому национальному университету имени аль-Фараби 80 лет» (2014); присуждена премия имени Культегина за выдающиеся достижения в области тюркологии (2018 г.); Почетный профессор Илийского педагогического университета (Китай, 2016), почетный гражданин Отырарского района Туркестанской области.
Есть научно-образовательная книга под названием «Белес» (2010).
Country : Kazakhstan
Danday Yskakuly was born on May 27, 1946. Senior Lecturer, Associate Professor, Professor, Head of the Department (1977-2000) at the Kazakh National University named after Al-Farabi, Professor at the LN Gumilyov Eurasian National University (2000-2004) was. Since 2004 a Vice Rector, Advisor to the University of Demirel.
He defended his dissertation on the theme «Kazakh literary criticism of the 1930s», «The scientific bases of the Kazakh literary criticism» (1994).
D. Yskakuly is the author of seven hundred articles devoted to different problems of Kazakh literature and art, 27 large and small books.
Launched in Berlin, by the European Lembrants publishing house «The Turkic World at Languages Intersection». The 622-page book covers a wide range of language and literary phenomena in the global cultural life of the modern globalization era from the social, philological point of view, the linguistic image of the world, the fate of the Turkic languages, including the fate of the Kazakh language, its past and current state, scientifically differentiated from their common spiritual values. The common language, terms, cultural and literary heritage of the Turkic peoples are widely discussed.
Editor-in-Chief of the Bulletin of the Journal of Demirel, the editor of the magazine «Kazakh and world literature», «Turmagambet» and the board member of the International Society of Kazakh Language.
D. Yskakuly is a member of the Union of Writers of Kazakhstan and the Union of Journalists of Kazakhstan; Academician of the International Aitmatov Academy, Academy of Humanities of the Republic of Kazakhstan.
D. Yskakuly is the owner of the Orden «Kurmet» (2017); For his great contribution to the development of the country’s higher education system and long-term success in writing educational literature, A. Baitursynov Gold Medal, medal «For merits in the development of science of the Republic of Kazakhstan» (2016), Medal of TURKSOY for his merits in studying the Turkic world, Medals of Mashkhur Zhusip and Sultanmakhmut Toraigyrov. For the contribution to the development of the National University of Kazakhstan he was awarded with the Medal «Al-Farabi Kazakh National University 80 years» (2014); awarded the Kultegin Prize for outstanding achievements in the field of Turkology (2018); Honorary Professor of the Ili Pedagogical University (China, 2016), Honorary Citizen of Otyrar district of Turkestan Region.
There is a scientific and educational book entitled «Beles» (2010).
Отрывок из эссе «Сөз туралы сөз «
Сөз туралы сөз, немесе сөздің магиясы
Сөз дегеніміз — адам, адамның тағдыры, мәдениет, ұлт. Сонда сөз дегеннің өзі не?
Адам белгілі бір ортада өмір сүреді. Сонда сөз дегеніміз — бізді қоршаған табиғаттағы, қоғамдық ортадағы белгілі бір заттың, не құбылыстың таңбаланған атауы. Иә, сөз — заттың, не болмаса құбылыстың таңбасы. Біз осы таңбалар арасында өмір сүреміз; бүкіл саналы ғұмырымыз осы таңбалар арасында өтеді. Таңбаларды жасаған адам болса, енді сол таңбалардың жетілгені соншалық, күллі адамзат әлемін билеп отыр; біз сол таңбаларға бағынышты өмір сүріп жатырмыз.
Адам да — өзін қоршаған табиғаттың, қоғамдық өмірдің ажырамас бір бөлігі. Сондықтан да өмірде болып жатқан оқиғалардың барлығы дерлік, адамға тікелей әсер етіп жатады. Жақсы оқиғалар жақсы, келеңсіз жағдайлар жағымсыз күй кештіреді. Адам организмі биологиялық дамудың ең жоғарғы сатысында болғандықтан да бұл өмірде ол сезінбейтін нәрсе жоқ десе де болғандай; тіпті көзге көрінбейтін, құлаққа естілмейтін жақсылық, жамандық, электромагниттік толқындар секілді абстрактілі құбылыстарды да сезіне алады. Көшенің, үйдің тазалығы, не болмаса шашылып жатуы сияқты жағдайлардың барлығы әсер етіп, жағымды болса, жігерлендіреді, жағымсыз болса, көңілін түсіреді. Демек, табиғаттағы барлық нәрсенің энергетикалық қуаты бар.
Бізді қоршаған ортада қасиетсіз нәрсе жоқ, бәрі де қасиетті. Мәселе соларды сезініп, өз өмірімізде пайдалана білуде жатыр. Адам баласы табиғаттың тірі жан иесіне жасап отырған осындай мол мүмкіндіктерін тиімді пайдалана білсе, оның күш-қайраты тасыған, дені сау азамат болып өмір сүруіне мол мүмкіндіктер бар.
Сөз — ойлаудың айнасы. Ой — сөздің мазмұны да, сөз — сол ойдың, ойлаудың жарыққа шығу, өмір сүру формасы. Бірінсіз бірі жоқ. Ой мықты болса, сөз де мықты; ой жақсы болса, сөз де жақсы; демек, әрі мықты, әрі жақсы сөздің адамға етер энергетикасы да күшті болмақ.
Сөз бар жерде ұғым, мағына бар. Сонда тіл дегеніміз — белгілі бір ұлттың өзі өмір сүріп отырған өмірді танып білу, зерделеу құралы. «Сонымен, тіл — шынайы өмірдің де, мәдени-шартты түсініктер әлемінің де айнасы, себебі ол екеуін де бейнелей алады» (С. Тер-Минасова. Тіл және мәдениетаралық коммуникация. Астана, 2018, 79-бет). Сондықтан да тілі дамыған ел адамының дүниетанымы, сана-сезімі жан-жақты жетіле түсуімен бірге ұлты да дамиды; керісінше болса, адамы азғындап, ұлт та артта қалады.
Сөз — адам. Адамның бүкіл физиономиясы, нақтылай айтқанда, бет әлпеті, ішкі дыбыс жолдарының құрылымы адамның қандай сөзді айтуымен, қандай тілде сөйлеуімен тікелей байланысты. Ауыз, мұрын қуыстары сөзді айтқанда, қандай дыбыстардың шығатындығына орай орналасқан. Мысалы, қазақ тіліндегі дыбыстардың дауысты, дауыссыз, дауыстылардың жуан, жіңішке, дауыссыздардың қатаң, ұяң, үнді болып жіктелуі дыбыстардың шығуы барысында олардың түрліше айтылуына қарай негізделген. Барлық тілдерде де осылай. Демек, барлық халықтардың сөйлеу, дыбыстау ерекшеліктеріне орай, олардың тыныс алу, өкпе қуысы, ішкі ауа жүру жолдарының орналасу, дыбыс шығару өзгешеліктері пайда болады.
Жалпы, адамзат баласының тыныс алу, дыбыс шығару органдары сырттай қарағанда, бірдей сияқты көрінгенімен де байқап қарағанға әр ұлттың өзіндік бет-әлпеттері байқалмай қалмайды. Бұл физиономиялық өзгешеліктер тек сол ұлтқа ғана тән дыбыстарға қатысты. Мысалы, ә, ө, і, ұ, ү, қ, ғ, ң, һ секілді дыбыстар тек қазақ тіліне ғана тән болғандықтан да оның ұлттық сыпатын белгілейді. Сондықтан бұл дыбыстар басқа ұлт өкілдерінің айтуына едәуір қиындықтар туғызады. Осы сияқты басқа тілді үйренген кезде сол тілге ғана тән дыбыстарды айту барысында қиналып қалатындығымыз да бар. Орыс тілінің е, в, э, щ, ч, ц, ф, ь, я, ю сияқты дыбыстары бар сөздерін айтқанда, алғашында тілі бұралмаған қазақ жоқ шығар, сірә.
Сөз дегеніміз — ұлт. Әр ұлт сөзінің, тілінің өзіне ғана тән сөйлеу ырғағы болатыны сияқты қазақ тілінің де сөйлеу мәнері басқа ешбір тілге ұқсамайды. Түркі тілдеріне ортақ сингармонизм заңы қазақ тіліне де тән; сөйлемдегі дауыс екпіні барлық уақыттарда сөздің соңғы буынына түсіп отырады. Қазақтың басқа тілдерді үйренгенде, алғашында дыбыстарға, сөздерге тілі толық келмей, дауыс ырғағын келтіре алмай қиналуының басты себебі, оның тілге деген қабілетсіздігінен емес, әр ұлттың, тілдің тыныс, дыбыс қуыстарының түрліше орналасуынан, қалыптасуынан деп, ұғынған жөн.
Ал сөйлеу ырғағы белгілі бір ұлттың ғасырлар бойғы дамуы барысында ол өмір сүрген табиғи, қоғамдық-әлеуметтік, рухани-мәдени орта, тілдің қолдану аясы барысында қалыптасу, даму ерекшеліктеріне орай, ұзақ уақыттар бойы қалыптасады. Бұл тілдік ерекшеліктер әрбір адамның қай ұлтқа жататындығын айқындап тұрады. Ұлт адамдардан тұратындықтан да бірыңғай жетілген ерекшеліктері айқын көрініп тұратын сол тілде сөйлейтін адамдары көп ұлт та дами түседі.
Жапон ғалымдары тілге қатысты мынадай бір тәжірибе жасапты. Анасының құрсағындағы үш айлық шарананың жапон тіліндегі сөздерді жақсы қабылдағанын, ал шет тіліндегі сөздерге келгенде, тітіркендігін арнаулы аппараттар анықтаған. Сол сияқты ұлттық музыканы да жақсы қабылдап, шетелдік әуенге келгенде, керісінше болған. Бұдан шығатын қорытынды: адам баласы жаратылғаннан өз тілінде сөйлегенді, ұлттық музыканы ұнатады; ұрпақтан ұрпаққа тұқымқуалаушылықпен жалғасып келе жатқан дамуды жалғастыру — баланың табиғи жетілуінің бірден-бір шарты. Ұлттық тілде ойлап, сөйлеген, рухани құндылықтармен өмір сүрген адамның дені-басы сау, жан-жақты дамыған, өміршең келетіндігін өмірдің өзі көрсетіп отыр.
Сөз — адам өмірін айқындаушы құдіретті күш. Қазақ сөзден құдіретті, сөзден қасиетті, сөзден күшті нәрсе жоқ деп, оны кие тұтқан. Қазақ сөздің қасиетін қастерлегені соншалық, оған құдірет күші ретінде табынған. Адамды сөзінен таныған. Сөзді киелі, сол киелі сөзді айта білгеннің өзі де киелі, сөзіне сай мықты іс атқарған адамды азамат деп, санаған. Жөн сөзді тыңдаған, жөнсізді сөзбен тура жолға түсірген. Ер жігіттің екі сөйлегені өлгені деп білген. Сөздің мұндай қасиеті оның энергетикалық қуатына байланысты.
Иә, сөздің энергетикалық қуаты бар. Жай тіршілікте жай қарым-қатынас құралы ретінде ғана қызмет атқарып, басқа қасиеттері онша байқала бермейтін сөз адам өмірінде шешуші рөл ойнайды. Сөз құдіретін, сөздің бойындағы алапат күшті кез келген адам күнделікті тіршілікте білмеуі де, білген күннің өзінде де оған онша мән бере бермеуі де, байқамауы да мүмкін. Сөз құдіреті соншалық, ол адамды аңсаған арманына, алға қойған мақсатына жеткізе алады; сол сияқты жарты әлемді билеген не бір алпауыттардың өзін бір-ақ сәтте пендеге, тірі өлікке айналдырып жібере алады.
Адам бойындағы қуаттың екі түрлі қайнар көзі бар. Оның бірі ішіп-жем, киім-кешек, тұрмыс жағдайы сияқты адамның тірі организм ретіндегі өмір сүруін қамтамасыз ететін материалдық құндылықтар да, екіншісі — адамның ақыл-ойымен сөз арқылы жасалынған құндылықтар. Осы екеуінің адам өмірінде қайсысы маңызды дегенде, бірінен бірін бөліп қарастыруға болмайды; бірінсіз бірі жоқ. Материалдық жағы адамның биологиялық тіршілігін қамтамасыз етсе, рухани құндылықтар — адамның адам болып өмір сүруінің бірден бір шарты.
Рухани құндылықтардың, рухани күш-қуаттың қайнар бұлағы — ми. Мидың атқаратын қызметі, құпиясы біз білетіннен, ойлағаннан аса күрделі. Ми адамның саналы өмірінде кісі таң қаларлықтай сан түрлі қызметтер атқарады. Адам қажет кезінде мидың көмегімен өзін-өзі шаршағанда қуаттандыру, құлазыған көңілін көтеру, ауырғанда онымен күресетін иммунитетін күшейту, жаурағанда бойын жылыту, денесін шынықтыру секілді қызметтерін пайдалана алады. Осы сияқты қасиеттері мидың адамның саналы түрдегі рухани өмірін қамтамасыз етіп отыратын бірден-бір энергия көзі екендігін көрсетеді.
Энергетикалық қуат барлық адамда туа біткеннен бар. Біреуде күшті, біреуде әлсіз дегендей. Адам бойындағы осы қуатын сабырлылықпен сақтай біліп, орынды жерінде ғана пайдалана білсе, оның дені сау болып, бақытты өмір сүре алады. Десек те, адамдар күнделікті тіршілік барысында негатив тудыратын ауырпалық жағдайлардан қорғана білмеуі салдарынан жүйкесі сыр беріп, әлсізденіп, түрлі жүйке, басқа да ауруларға шалдығып жатыр. Негативтің көбеюі адам жігерінің құм болып, күшінің әлсіреуіне, мұның өзі айналасындағылармен тіл табыса алмауы салдарынан өмірде жолы болмаушылыққа бастайды.
Сөз — адам не ойлайды, соның барлығын сыртқа шығарып, жайып салушы. Адамның ойында күш бар. Ал ой сөз болып, сыртқа шыққанда, алапат күшке айналады. Айтылған сөз — адамның ішкі ойларының сыртқа шығып, жүзеге аса бастауы, адамның қоғам өміріндегі орнын анықтап, оны бақытқа жетелейтін, не болмаса сәтсіздіктерге ұрындыратын ұлы күш. Сөзі түзелмей, адам бақытты өмір сүре алмайды. Демек, сөз — адам тағдыры.
Сөз түзелмей, адам түзелмейді; ал сөз түзелу үшін адамның ішкі ойы, сана-сезімі өзгеруі; шаршататын керексіз жат ойлардан тазаруы керек. Ойдың, өмірге деген көзқарастың дұрыс-бұрыстығын жүрек айқындайды. Ата-бабаларымыздың заманалар бойы қалыптастырған асыл қасиеттері жүректе сақталынады да тұқым қуалаушылық заңы бойынша, ұрпақтан ұрпаққа жалғасады.
Сөз магиясы алғыс айтқанда, бата бергенде, қарғағанда, арбағанда, бақсы сарынында, дұға жасағанда жиі қолданылған. Сөздің құдіретін жақсы білген халық «Алғыспенен ер көгерер дейді».
Адам баласының бақытты болуы оның өзін қоршаған әлеуметтік ортамен үйлесімділігі арқылы ғана жүзеге асады. Бұл мақсатқа жеткізетін — «таза жүрек» қана. Жүрек «былғанса», адам да, қоғам да былғанады. Сондықтан да болашағын ойлаған ел барлық уақытта да «жүрек тәрбиесіне» ерекше мән беріп отырады.
Жүрегі таза адам еш уақытта қылмысқа бармайды; артық сөз айтпайды; кісі ақысын жемейді; адал еңбегімен өмір сүреді. Әлдеқалай бірдеңені бүлдіріп қойса, жүрегі мазасызданып, беймаза күй кешеді. Мұның аяғы кешірім сұраумен, не болмаса, айып төлеумен аяқталып, сонда ғана барып жүрек тыныштық табады. Ал жүрек тәрбиесін алмағандарда барлығы керісінше болып жатады.
Тек «менікі ғана дұрыс» дейтіндердің заманы өткен. Біз қазір қоғамдық даму біршама жетістіктерге жетіп, демократия, толеранттылық, адам хұқықтары деген сияқты ұстанымдарды басшылыққа алып келе жатқан ХХ1ғасырда өмір сүріп отырмыз. Қазіргі заман айғайдың заманы емес. Қазіргі заман — өркениеттің, «тіл мәдениетінің» заманы.
Өмірде өлшемсіз ештеңе жоқ. Сөздің де айтылу өлшемі бар. Жалпы сөз атаулы көп айта беруді сүймейді. Жақсы сөзді орынды-орынсыз айта берсе, ол мағынасынан ауытқып, қасиетінен айрылып, теріс әсер беріп кетуі мүмкін. Айтылар ойдың өміршеңдігі де осы сөздің қалай айтылуына тікелей байланысты; көп айтылған ой-пікір де өзінің құнын, қасиетін жояды. Тіпті қанша мықты болғанымен де идеяның өзі маңызын жойып алады.
Бұл жердегі басты мәселе — адамның қандай қиын жағдай болса да өзін ұстай алуы. Ашумен айтылған сөздің ойланудан шықпайтыны белгілі.
Адамның организмі бір-ақ ауыз сөзден жазылатын соншалықты мықты болса, соншалықты әлсіз де.
Сөздің әсерлі, қуатты шығуының, жұртқа жетуінің өзіндік шарттары бар.
Сөз энергетикасы айтылар ойдың шынайылығына тікелей байланысты.
Халық сену үшін адамның сөзі мен ісі бір жерден шығып жатуы керек.